Klima kulturore dhe Gulagët

Mund të pohohet se konteksti social, kulturor dhe politik për njohjen e Gulagut nuk eksiton ende. Për herë të parë këtë problem e kam kuptuar shumë vite më parë, ndërsa kaloja në urën Karl, një vend që tërhiqte mjaft turistë në Pragën që sapo ishte rikthyer në sistemin demokratik. Përgjatë urës kishte artistë rruge dhe xhepistë, pak a shumë çdo pesë metra ishte dikush që shiste bash atë që një njeri mund të mendojë të gjejë në shitje në atë vend kartoline.
Ekspozoheshin tablo rrugësh, bizhuteri dhe mbajtëse çelash me “Pragë” të shkruar sipër. Në mes të çikërrimave mund të gjeje aksesor uniformash të ushtrisë sovjetike: bereta, shenjat dalluese të gradave, tokëza, karfica, portrete të vogla të Leninit dhe Brezhnievit, nga ato që njëherë e një kohë sovjetikët mbanin në uniforma. Këto pamje më çuditën. Pjesa më e madhe e personave që blinin këto objekte të ushtrisë sovjetike ishin amerikanë ose evropiano-perëndimor.

Të gjithë do e kishin të vështirë të mbanin një svastika, por askujt nuk i duket e çuditshme të veshë një bluzë apo një beretë me drapër e çekan. Ishte një vëzhgim i dorës së dytë, por ndonjëherë pikërisht nëpërmjet detajeve të vogla mund të kuptohet më mirë klima kulturore. Në atë rast, pra, përfundimi nuk mund të ishte më i qartë: ndërsa simboli i një masakre masive na tmerron, simboli i një tjetër masakre masive na argëton.
Mungesa e imazheve të stalinizmit në kulturën popullore perëndimore mund të shpjegohet, të paktën pjesërisht, me faktin që në turistët e Pragës nuk ka shumë ndjeshmëri për argumentin. Lufta e ftohtë prodhoi James Bond-in dhe historitë me spiunazh, gjithashtu dhe rusët karikaturë si ata që shfaqen në filmat e Rambos, por asgjë që mund të krahasohet me Listën e Shindlerit apo Sophie’s Choise. Steven Spielberg, ndoshta regjisori më i rëndësishëm në Hollywood (ju pëlqen apo jo), vendosi të bënte film mbi kampet e përqendrimit japonez (Empire of the Sun) dhe nazistë, por jo mbi kampet e përqendrimit stalinian, të cilët nuk kanë tërhequr në të njëjtën mënyrë vëmendjen e majës së kinemasë.
Mbi këtë çështje as bota e intelektualëve është treguar më e hapur. Fakti që tregoi simpati për nazimin, një entuziazëm që zgjati pak përpara se Hitleri të kryente krimet mizore, dëmtoi rëndë reputacionin e Martin Heidegger-it.
Ndërsa reputacioni i Jean-Paul Sartre nuk u cenua për shkak të simpative që shprehte me agresivitet për stalinizmin e pasluftës, ndërkaq që kushdo që ishte i interesuar mund të kishte në dispozicion prova të shumta për tmerret e kryera nga Stalini. “Duke qenë se nuk ishim anëtarë të Partisë” ka shkruar një herë Sartre “nuk kishim për detyrë të shkruanim për kampet e punës sovjetike; ishim të lirë të qëndronim jashtë debatit mbi natyrën e sistemit, pasi nuk shfaqeshin ngjarje me kuptim sociologjik.”
Në një tjetër rast i drejtohet Albert Camus: “I quaj të papranueshëm këto kampe, ashtu si dhe ju, por po ashtu të papranueshëm quaj dhe përdorimin gazetaresk që i bën shtypi borgjez.”

Pas rrëzimit të Bashkimit Sovjetik diçka ndryshoi. Në vitin 2002, për shembull, shkrimtari Martin Amis u trondit aq shumë nga Stalini dhe stalinizmi sa shkroi një libër mbi çështjen. Vepra e tij shtyu edhe shkrimtarë të tjerë të pyesnin pse ishin aq i vogël numri i politikanëve të majtë dhe intelektualëve që ishin përballur me këtë çështje.
Ndërkaq të tjera gjëra nuk kanë ndryshuar. Ende mund të ndodhë që ndonjë profesor amerikan të botojë një libër në të cilin të pohohet se spastrimet e viteve tridhjetë ishin të nevojshme, pasi ndihmuan lëvizshmërinë sociale duke hedhur kështu bazat për perestrojkën. Mund të ndodhë edhe që një kryeredaktor britanik të mos botojë një shkrim pasi është “shumë antisovjetik”.
Por reagimi më i shpeshtë ndaj terrorit stalinian është bezdia apo indiferenca. Në një recension të një librit tim mbi republikat perëndimore të ish Bashkimit Sovjetik në vitet ’90 lexohet kjo shprehje: “Pikërisht aty u zhvillua zija e Terrorit të viteve Tridhjetë, në të cilën Stalini vrau më shumë ukrainas sesa Hitleri hebrenj. Megjithatë sa perëndimorë e mbajnë mend? Në fund të fundit masakra ishte kaq… e mërzitshme dhe qartësisht pa pikë dramaciteti.”

Janë gjëra të vogla: blerja e një çikërrime, reputacioni i një filozofi, ekzistenca apo jo e filmave të Hollywood-it. Të gjitha bashkë bëjnë histori. Nga pikëpamja intelektuale, amerikanët dhe evropiano-perëndimorët e dinë ç’ndodhi në Bashkimin Sovjetik.

Romani i famshëm i Aleksandr Solzenicyn, për jetesën në kampe në 1962-1963 u botua në shumë shtete Perëndimore. Edhe libri i tij mbështetur në dëshmi, Arkipelagu Gulag, botuar në shumë gjuhë që në 1973, shkaktoi shumë komente, madje në disa shtete edhe një revolucion të vogël intelektual, sidomos në Francë, ku elementë të së majtës morën pozicione antisovjetike.
Në vitete ’80, gjatë glasnosit, u zbuluan shumë gjëra lidhur me Gulagët, edhe ato të botuara si duhet, megjithatë, në shumë njerëz krimet e Stalinit nuk shkaktojnë të njëjtin reagim instiktiv si ato të Hitlerit.
Ken Livingstone, ish deputet dhe tani kryetar i bashkisë së Londrës [Livingstone ka mbuluar detyrën e Kryetarit të Bashkisë Londër deri në vitin 2008. Shën. MVSK.], njëherë u përpoq të më shpjegonte dallimin. Po, nazistët ishin “të këqinj”, më tha, ndërsa Bashkimi Sovjetik “devijoi”. Ky lloj mendimi haset në shumë, madje dhe ndër ata që nuk bëjnë pjesë në të “majtën e vjetër”: Bashkimi Sovjetik, si të thuash, kishte diçka gabim, por jo aq shumë gabim sa Gjermania hitleriane.

Anne Applebaum. Gulag.

Anne Applebaum është një gazetare amerikane me origjinë polake. Në vitin 2004 ka fituar çmimin “Pulitzer” me veprën Gulag: A History.