Intervistë e shkëputur nga libri-intervistë “Historia, Evropa dhe moderniteti”.
Studimet tuaja gjithmonë kanë shkaktuar polemika. Shumë intelektualë (përmendja e Jürgen Habermas nuk është e rastësishëme) shqetësohen mos idetë tuaja godisnin hegjemoninë kulturore dhe mos ndikonin dukshëm atmosferën intelektuale në Perëndim. Druheshin, pra, nga një rivlerësim i gjykimeve, tashmë të konsoliduar, rreth ngjarjeve të caktuara.
Vlerësimi juaj na çon menjëherë në një çështje thelbësore për revizionizmin dhe polemikat rreth tij. Duhet thënë se në Gjermani ekziston një konformizëm i plotë dhe ka një dakordësi absolute rreth idesë së nacional-socializmit si tematikë kryesore e shekullit XX. Ekziston një kontekst në të cilin nacional-socializmi cilësohet si e keqja absolute dhe nuk mund të krahasohet dhe aq më pak të quhet i prejardhur nga ndonjë fenomen, si të thuash, normal. Për pasojë, bolshevizmi shfaqet si një fenomen normal dhe ata që kanë ndërmend të përcaktojnë një lidhje të jashtme, për shembull ndërmjet bolshevizmit dhe nacional-socializmit, cilësohen si njëfarë mëkatarësh apo revizionistësh që përpiqen të krahasojnë një fenomen normal me një absolut. Të gjitha fenomenet normale lidhen me fenomene të tjera, me një pafundësi shkaqesh dhe analogjish, ndërsa nacional-socializmi, pikërisht sepse nuk cilësohet si fenomen normal, është i përjashtuar nga kjo pafundësi lidhjesh.
E gjitha kjo nisi me një artikull.
Shkrimi im shkaktoi Historikerstreit-in [kundërshtitë e historianëve], që vinte në dukje pikërisht këtë çështje. Pohoja që bolshevizmi ishte një fenomen i jashtëzakonshëm dhe nuk rridhte nga përvoja të mëparshme. Kuptohet, Lufta e Parë Botërore ishte shumë e rëndësishme, dhe në të vërtetë shumë fenomene lidhen me atë, por pastaj bolshevizmi i vuri synim vetes ndalimin e të gjitha luftërave, krijimin e një shoqëria pa klasa, pa Shtete dhe rrjedhimisht pa konflikte, revolucione etj. etj. Një shoqëri idilike e cila arrihej pas një rrugëtimi të gjatë, por i cili dukej i paracaktuar për njerëzimin. Vetë marksizmi pohonte se historia ecte përgjatë një vije të drejtë dhe të caktuar, e cila çonte te socializmi dhe kështu të gjitha pengesat që dilnin përpara përfaqësonin të keqen. Kjo bindje lindte dhe ka pandehja se ekzistonin të gjitha kushtet e nevojshme për fitoren e socializmit. Teza ime ishte se ndërmjet bolshevizimit të 1917-1918 dhe nacional-socializmit ekzistonte një lidhje shkak-pasojë, sidomos me faktin që bolshevikët në luftën për marrjen dhe mbrojtjen e pushtetit, dhe për fitoren e ideve të tyre kishin shkaktuar një terror të jashtëzakonshëm në mendjet e njerëzve në perëndim, në mënyrë të veçantë në mendjen e Hitlerit.
Në të vërtetë, fusha fillestare e kërkimeve tuaja ishte Musolini.
Po, pikënisja e studimeve të mia ishte ideologjia e Musolinit, më tej ajo e Hitlerit. Nga një studim i zgjeruar i këtyre fenomene del qartësisht ideja se në bazë të bolshevizmit qëndronte shkatërrimi shoqëror dhe fizik i të gjithë sistemit evropian. Duke u nisur nga kjo dhe nga fakti që gjenocidi i nacional-socialistëve, Holokausti, nuk ishte fillimi i çdo gjëje, fillonte dhe rrëzohej një këndvështrim jo vetëm i komunizmit, por i të gjithë së majtës. Pasi e majta ishte e bindur se drejtimi i saj ishte ai i drejti, i vetmi i drejtë, edhe pse përmbante disa teprime dhe…
… përmbante farën e tragjedisë.
Po, një tragjedi që bota nuk kishte parë ndonjëherë dhe nacional-socializmi, me zhdukjen e çifutëve, nga kjo pikëpamje dukej se ishte një imitim i zhdukjes së klasave, borgjezisë, aristokracisë apo kulakëve, ashtu si bën bolshevikët në Rusi. Një zhdukje e përmasave të jashtëzakonshme pasi nuk ishte një sulm i kufizuar në një Shtet, por i drejtohej të gjithë shoqërisë, e cila duhej të ndryshonte për t’u përmirësuar. Qëllime të lëvdueshme, po të mos ishte se pasojat dhe faktet konkrete që rrjedhin nga këto ide, ishin plotësisht të ndryshme. Lidhur me këtë pozicion, profesor Habermas, pati përshtypjen se po justifikoja nacional-socializmin. Absolutisht nuk ishte kështu, pasi nuk mund të justifikohet vrasja qoftë edhe e vetëm një të pafajshmi. Ishte thjesht një përpjekje për të kuptuar fenomenin. Përpiqesha të kuptoja këto fenomene, ndërsa Habermas-i besonte se ideologjia e fituesve, me të cilën identifikohej, ishte në rrezik dhe për këtë nuk pranonte teza të tjera. Me atë rast protestoi, më sulmoi dhe shkroi një artikull te Die Zeit, dhe kështu në sytë e së majtës gjermane u damkosa si një revizionist që donte të rrëzonte mbizotërimin e ideologjisë mbizotëruese, e cila perceptohej si e vetmja e drejtë, por që mbronte një histori të cilën nuk donte ta kujtonte. Unë i detyroja të kujtonin dhe për ata kjo ishte mjaft e rëndë.
Ishte edhe për Ju. Renzo De Felice, në Itali për pak humbi katedrën universitare. Pas atij shkrimi ju u bombarduat me kritika. Më vonë, Frankfurter Allgemeine Zeitung shkëputi marrëdhëniet për faqet e kulturës, makinës tuaj i vunë flakën madje ju sulmuan edhe fizikisht. Pse kërkimi historik shkakton frikë?
Shkrimi për të kaluarën që nuk kalon, botuar në Frankfurter Allemeine Zeitung, shkaktoi shumë polemika. U botua në atë gazetë për shkak peshës së saj, dhe buja që shkaktoi ishte e menjëhershme. Djegia e makinës dhe gazi që më hodhën në sy, ishin vetëm disa nga pasojat. Bashkëpunimi im me gazetën vazhdoi edhe tetë vite pas publikimit. Më thanë të mos shkruaja më, pas një interviste të botuar në vitin 1994 te Der Spiegel. Intervista zgjati katër orë, por u botua mjaft e cunguar dhe e shoqëruar me pamje të tmerrshme nga Aushvici. Kjo ishte arsyeja pse Frankfurter Allgemeine Zeitung nuk donte që të bashkëpunim më, madje dhe më bënë të ditur që të kishin penën time do të ishte vërtet shumë e sikletshme. Ajo që kishte botuar Spiegel-i ishte e pa tolerueshme dhe, të paktën, pjesërisht ishte vepër e gazetës.
Duke parë sulmet ndaj shkrimeve por dhe ndaj vetë Jush, dikush mund të mendojë se shprehja e famshme e Orwell-it, «kush kontrollon të shkuarën, kontrollon të tashmen», është shkruar bash për të përshkruar jetën tuaj njerëzore dhe profesionale.
Sigurisht. Edhe unë jam i bindur që kush kontrollon të shkuarën, kontrollon të tashmen. Besoj se fituesit nuk kanë kontrolluar kurrë më parë në histori të shkuarën e humbësve, në mënyrë aq të plotë sa pas vitin 1945. Duhet ta bënin edhe sepse nuk ishin të bashkuar por duhet të shfaqeshin si të tillë. Duhet të dukeshin si një familje, ku një prej anëtarëve quhej Stalin por që, me një farë familjariteti, Roosvelt-i e thërriste “uncle Joe”, në mënyrë që ta bënte të besueshme këta aleancë demokratike që duhej të shfaqej si “telos-i” i historisë universale. Në këtë këndvështrim, padyshim që isha armik i fituesve…
… në fakt i të gjithëve.
Po, por kjo lidhej edhe sherrin mes anëtarëve të kësaj familjeje, pra ndërmjet kapitalizmit të SHBA-ve dhe komunizmit të Stalinit. Kjo ishte edhe një nga arsyet e vëmendjes që i kushtuan veprës time Habermas-i dhe intelektualë apo politikanë të tjerë. Ishin të bindur se armiqësia e dy fuqive, gjatë Luftës së Ftohtë, do të mund të ashpërsohej nga teza jo konformiste. Po zhvillohej një prirje për ta zbutur këtë armiqësi dhe ishte e rrezikshme të merreshe me teza si kjo e imja që përfaqësonte një rrezik të prekshëm. Në këtë këndvështrim arrija ta kuptoja atë që pohonte Habermas-i edhe pse, qartësisht, vlerësimet e tij bazoheshin mbi një oportunizëm politik. Nga ana tjetër, shkencërisht nuk ishin të sakta, pasi kërkimi shkencor përpiqet gjithmonë të rishikojë fenomenet nga kënde të ndryshme, ndërsa Habermas-i donte që këndvështrimi i tij të ishte i vetëm, absolut dhe mbizotërues.
Emri juaj, tashmë, është i lidhur me termin “revizionizëm”. Por Historia, për shkak të vetë natyrës së saj, a nuk duhet gjithmonë të rishikohet?
Unë shquaj dy tipa rishkrimesh, atë që është apo duhet të jetë gjella e përditshme e të gjithë historianëve dhe rishkrimin për qëllime politike. Historianët duan të korrigjojnë apo të përmirësojnë atë që kanë thënë e shkruar paraardhësit, kjo lidhur dhe me çështjet më të rëndësishme. Pastaj besoj se rishkrimi mund të shihet dhe si një shkollë mendimi që kërkon të korrigjojë kuptimin e ngjarjeve të Historisë, për shembull ekzistonte një lloj prirje e historiografisë, lidhur me Republikën e Vajmarit, që i vinte për shtat partive të djathta. Edhe kjo gjë mund të quhet revizionizëm, por në këtë drejtim nuk e quaj veten revizionist. Por, si thashë, nëse flasim për një studiues që rishkruan pika të rëndësishme, atëherë nuk i shmangem atij përkufizimi.
Ju keni thënë se për të shkruar historinë nuk duhet të besosh në të keqen absolute. Për shumë kohë është luajtur me një kundërvënie bardhezi, krijuar nga marksizmi, e cila e shikonte shekullin XX si atë të fitores të së mirës kundër së keqes?
Ky lloj interpretimi është ende sot shumë i përhapur, pasi për qëllime të qarta dogmatike pohohet se nacional-socializmi ishte e keqja absolute. Por në asnjë rast nuk është e drejtë të besosh në të keqen absolute lidhur me çështjet njerëzore: mund të thuhet që djalli është e keqja absolute, që zoti është e mira absolute, por asnjë njeri, asnjë institucion njerëzor, duke parë ndërlikimet dhe lidhjet që përbëjnë realitetin, nuk mund të quhet absolut. Kjo kundërvënie, bardhezi ishte (dhe është) përbërësi kryesor i asaj ideologjie që quajmë politically correct. Pa këtë mënyrë të vepruari urrejtja, inati dhe polemikat mbi shkrimet e mia nuk do të ishin aq të mëdha.
Përkthimi MVSK
M V S K 